رنگین کمان یکی از زیباترین پدیده هائی است که در طبیعت رخ می‌دهد و زیبایی آن در فرهنگ‌های مختلف ستوده شده‌است و برای آن و در مورد آن سخنان زیادی گفته و نوشته شده است. در اساطیر یونان رنگین کمان مسیری است که بوسیله‌ی یک پيغام آور بین زمین و آسمان ساخته شده است. در اساطیر چینی، رنگین کمان شکافی است در آسمان که بوسیله‌ی الهه‌ی نووا (Nüwa) با استفاده از پنج سنگ با رنگ های متفاوت بسته شده است[1] و... در فرهنگ ایران باستان رنگین کمان را در اثر ستیز دو نیروی خیر و شر که نیروی خیر بر روی نیروی شر سپری کمانی و رنگین کشیده است توصیف شده است:

این قوس که در آسمان پدیدار می‌شود، و مردمان آنرا تنوار (thenvare) (به معنای کمان) می‌خوانند، (قوسی که) سپرهایش زرد، سبز، سرخ، رنگ گلی و با درخشندگی ملایم‌اند. «دیوها» که زرد و سرخ را در مقابله با سبز ارمزد (ستاره سیروس) می‌باراند با ابرها می‌ستیزند تا رنگین کمان ظاهر نگردد و آنان کسانی‌اند که دیوان بدخیم خوانده می‌شوند و هر آنکه ]آن بخش[ که نور سفید دارد به یزات ها ]ایزدان یا ستایش شدگان[ وابسته می‌باشد برای یاری ارمزد ]سیروس[ با دیوها می‌ستیزد.[1]

زرتشتیان نیز در جشن تیرگان رشته های باریکی از نخ های ابریشمی رنگی به مچ دست خود می بندند. درباره‌ی دلیل این کار نیز گفته‌اند که شاید نشانه‌ای از رنگ‌های رنگین کمان است که هر گاه در آسمان پدید می‌آید، آن را یادآور تیر و کمان آرش[2] می‌دانند ... نشانه‌ای از رها شدن تیر این دلاور است که مرزهای میان ایران و توران را مشخص کرد.[2]

بشر در اولین برخورد با این پدیده شروع به افسانه سازی کرد . البته شاید در ابتدا این افسانه‌ها ذهن‌های ‌کنجکاو را کمی آرامش بخشیدند و لی هرگز نتوانستند آنها را کاملا اقناع کنند. بنابراین او روش خود را عوض کرد و به این پدیده ی زیبا به عنوان یک پدیده قابل ثوضیح علمی نگاه کرد. هر چند در کتابهای فیزیک و حتی کتابهای درسی ما توضیح پدیده‌ی رنگین کمان را به دکارت یا نیوتن نسبت میدهند ولی شواهد تاریخی حاکی از آن است که اولین توصیف علمی پدیده‌ی رنگین کمان توسط قطب الدین شیرازی عرضه شده است وی پدیده‌ی رنگین کمان را با مطالعه‌ی چگونگی گذر شعاع نورانی از فضایی شفاف مثل قطره‌ی آب توجیه می‌کند و می‌گوید که شعاع نورانی از گذر از قطره‌ی آب دوبار می‌شکند و یک بار منعکس می‌شود و اگر که رنگین کمان دیگری در کار باشد انعکاس دوبار رخ می‌دهد. باید افزود که چند صد سال بعد از قطب الدین شیرازی یعنی در سده‌ی هفدهم میلادی دکارت دانشمند فرانسوی توضیحی مشابه از پدیده‌ی رنگین کمان ارائه داده است[3].[3]

قطب الدین شیرازی یکی از شاگردان برجسته‌ی خواجه نصیر الدین طوسی است که در بسیاری از علوم زمان خودش مانند ریاضی، ستاره شناسی، نورشناسی، پزشکی به نهایت درجه‌ی کمال زمان خویش رسیده بود و در عین حال صوفی‌ای وارسته و فیلسوفی ارجمند به شمار می‌آمد. قطب الدین شیرازی نوشته‌هایی در هندسه، نجوم و جغرافیا، نورشناسی، مکانیک فلسفه و مذهب به وجود آورد. اندیشه ها و نظریات قطب الدین شیرازی در نورشناسی در یکی از همین نوشته ها به نام نهایته الادراک فی درایه الافلاک که اثری نجومی است آمده است.[4]

شكل(1) تصویری از مدل سیاره ای اپی سایکلی(epicyclic planetary model)  منسوب به قطب الدین شیرازی.

علاوه بر این شاگرد برجسته‌ی قطب الدین شیرازی یعنی کمال الدین محمد فارسی نیز نظریه‌ای برای نورشناسی دارد. كمال‌الدين ابوالحسن محمد فارسی627-679 هجری - شمسی (1267-1319م) یک ریاضی دان، فیزیک دان و دانشمند برجسته مسلمان ایرانی در تبریز به دنیا امد. او سهم بزرگی در دو رشته ی ریاضیات (نظریه اعداد) و نورشناسی داشت. فارسی از شاگردان ستاره شناس و ریاضی دان برجسته قطب الدین شیرازی بود که او نیز شاگرد شیخ نصیر الدین طوسی بود.[5]

فارسي راجع به شکست نور، در عبور از مرز دو ملأ مختلف، فارسی در تنقیح المناظر نظریه‌ای دارد که چند قرن بعد توسط فرما[4] دوباره بیان شده است. نظر فرما با نظریه‌ی کمال الدین فارسی مطابقت دارد. نظر فارسی در باب شکست نور چنین است:

« هرگاه نور با جسم شفاف غلیظ تری مصادف شود این غلظت مانع از حرکت نور در جهت اولیه خواهد بود. پس در جهتی سیر می کند که نفوذ در آن سهلتر است. مسلماً چون راه سهل تری را اختیار کند زودتر مقصد می رسد. [6]

[1]http://en.wikipedia.org/wiki/Rainbows_in_mythology

[2]  به لحاظ زیبایی و یاد آوری افسانه‌ی آرش در اینجا آورده می شود:

در زمان پادشاهی منوچهر پیشدادی، در جنگی با توران، افراسياب سپاهيان ايران را در مازندران محاصره مي کند. سرانجام منوچهر پيشنهاد صلح می‌دهد و تورانیان پیشنهاد آشتی را می‌پذیرند و قرار بر اين می‌گذارند که کمانداری ایرانی برفراز البرزکوه تیری بیاندازد که تیر به هر کجا نشست آنجا مرز ایران و توران باشد. این رویداد در روز نخست تیر روی می­دهد. آرش از پهلوانان ايران داوطلب این کار می‌شود. به فراز دماوند می‌رود و تیر را پرتاب می‌کند. تیر از صبح تا غروب حرکت کرده و در کنار رود جيحون یا آمودریا بر درخت گردويی فرود مي آيد. و آنجا مرز ایران و توران می‌شود. پس از اين تيراندازی آرش از خستگی می‌ميرد. آرش هستی‌اش را بر پای تیر می‌ریزد؛ پیکرش پاره پاره شده و در خاک ایران پخش می‌شود و جانش در تیر دمیده می‌شود. مطابق با برخی روايت ها اسفندارمذ تير و کمانی را به آرش داده بود و گفته بود که اين تير خيلی دور می رود ولی هر کسی که از آن استفاده کند، خواهد مرد. با اين وجود آرش برای فداکاری حاضر شد که از آن تير و کمان استفاده کند. .بسیاری آرش را از نمونه‌های بی‌همتا در اسطوره‌های‌ جهان دانسته‌اند؛ وی نماد جانفشانی در راه میهن است. (پيرنيا، حسن ،داستان‌های ايران قديم)

[3] بعضی از محققین عقیده دارند اولین تفسیر ریاضی رضایتبخش از رنگین کمان توسط شاگرد او یعنی کمال الدین فارسی داده شده است از جمله: آقای راشد در دو کتاب زیر:

2. R Rashed, The development of Arabic mathematics : between arithmetic and algebra (London, 1994).
3. R Rashed, Entre arithmétique et algèbre: Recherches sur l'histoire des mathématiques arabes (Paris, 1984).

متاسفانه آنکه بنده در جستجویی که برای مطالب این مقاله انجام دادم اگر کلماتی مانند شیرازی یا فارسی نبود هر گز به ایرانی بودن این دانشمندان پی نمی بردم و این نهایت مظلومیت تاریخ علم در این مملکت را نشان می‌دهد.  همانطور که در نام کتابهای آقای راشد نیز مشاهده می‌کنید، او هم احتمالا این دانشمندان ایرانی را در جمع دانشمندان عرب در نظر گرفته است.

و همچنين در منبع زير فارسي را به عنوان كسی که اولین توضیح رضايتبخش ریاضیات مربوط به رنگین کمان را داده است، شناخته می‌شود.

O'Connor, J. J.; Robertson, E. F. (November 1999). Kamal al-Din Abu'l Hasan Muhammad Al-Farisi. University of St. Andrews. Retrieved on 2007-06-07

[4]fermat